Letonya’nın tarihi, M.Ö. 9000 yılında Doğu Avrupa’daki son buzul çağının bitmesi ile başlayıp günümüze kadar uzanan 11021 yıllık bir geçmişe sahiptir. Antik Baltık halkları bu bölgeye M.Ö. ikinci milenyum çağı civarında yerleşmiştir.
Letonya topraklarındaki dört kabile bölgesi ise M.Ö. birinci milenyum çağın sonlarına doğru belirginleşmeye başlamıştır. Letonya’nın en önemli nehri olan Daugava, Vikingler ve daha sonra Nordik ve Alman tüccarlar tarafından kullanılan Baltık bölgesinden başlayıp Rusya üzerinden Güney Avrupa’ya ve Orta Doğu’ya ulaşan en önemli ticaret rotasıydı. Tüm uygarlıkların tarihinde olduğu gibi Letonya tarihinde de katliamlar, açlıklar, savaşlar ve derin anlam ifade eden olaylar yaşanmıştır.
Bu makalede Letonya’nın tarihi hakkında bilgi verilecektir.
Letonya Tarihi Dönemleri Nelerdir?
Letonya tarihi dönemleri aşağıda listelenmiştir.
- Erken tarihte Letonya tarihi
- Alman dönemi Letonya Tarihi
- Livonya Savaşı sonrası Letonya tarihi
- Polonya-Letonya döneminde Letonya tarihi
- İsveç yönetimi altında Letonya tarihi
- Rusya iktidarlığı altında Letonya tarihi
- Birinci Dünya Savaşı ve sonrasında Letonya tarihi
- Parlamenter Dönem
- Ulmanis diktatörlüğü altında Letonya
- İkinci Dünya Savaşı ve sonrasında Letonya
- Sovyetler Dönemi Letonya tarihi
- Modern Letonya tarihi
1- Erken Tarihte Letonya Tarihi
Buz Devri, günümüzde Letonya’nın bulunduğu bölgede, 14.000-12.000 yıl önce bitmiştir. İlk yerleşen insanlar buraya 11.000-12.000 yıl önce Yontma Taş Devrinde ulaşmıştır. Bu insanlar, nehirlerin kenarlarında ve Baltık Buz Gölünün kıyılarında bulunan ren geyiği sürülerini takip eden avcı topluluklardır. İlk araç gereçler, Salaspils şehri yakınlarında yaklaşık 12.000 yıl önce Yontma Taş Devri’nde bulunmuştur ve bu araç gereçler Swinderian kültürüne aittir.
Mezolitik Dönemde (M.Ö. 9000- 5400) avcı-toplayıcı olarak adlandırılan topluluklar yerleşik hayata geçmiştir. Bu avcı-toplayıcı insanlar beslenmek için avlanarak ve balık tutarak, nehir ve göl yakınlarında konaklamışlardır. Lubāns Gölü yakınlarında 25 yerleşim alanı bulunmuştur. Kunda kültürüne mensup bu insanlar, çakmaktaşı, geyik boynuzu, kemik ve tahtadan silah ve araç gereçler yapmışlardır.
2- Alman Dönemi Letonya Tarihi
Letonya, 12. yüzyılın sonlarına doğru Letonya’nın en uzun nehri olan Daugava Nehri’nden Kiev Knezliği’ne ticaret yapmak amacıyla yola çıkan Batı Avrupalı tüccarlar tarafından sık sık ziyaret edilmeye başlamıştır. Bu tüccarlar arasında, pagan olan Baltık ve Fin-Ugor kabilelerini Hristiyan inancına döndürmek için yanlarında Hristiyan vaizler ile seyahat eden Alman tüccarlarda bulunmuştur.
Saint Meinhard, 1180’li yılların başında Daugava Livonyalıların inançlarını değiştirmek için çalışmalara başlamıştır. Daugava Livonyalıları, yeni inanç ve dini uygulamalara pek sıcak bakmamışlardır. Roma’da bulunan Papa III. Celestine, durumdar haber olunca 1195 yılında Daugava Livonyalılarını zorla paganlıktan Hristiyanlığa çevirmek için Livonya Haçlı Seferlerinin yapılmasına karar verilmiştir. Meinhard, Livonyalılar tarafından şimdi Riga’nın bulunduğu yerin yakınlarında 1198 yılında öldürülen Hanover’li Berthold tarafından takip edilmiştir.
Letonya’daki Alman gücünün kurucusu Berthold’un varisi Riga’lı Piskopos Albert’dı. Riga’lı Piskopos Albert, 1201 yılında Riga kentini kurdu ve bu şehir yavaş yavaş Baltık Denizinin güney kısımlarının en büyük şehri haline gelmiştir.
Livonya Konfederasyonu, 1228 yılında kurulmuştur. 1207 yılına kadar Livonyalılar, 1214 yılına kadar ise Latgalyalılar ele geçirilip kontrol altına alınmıştır. 13. yüzyılın sonunda, Kuronyalılar ve Semigalliler boyun eğdirilmiş ve eski Letonyalıların ayrı kabile krallıklarının gelişimi Almanların boyun eğdirilmiş halk üzerinde kurduğu doğrudan yönetim ile sona ermiştir.
1282 yılında Riga daha çok Hansa Birliği olarak bilinen Kuzey Alman Ticaret Örgütü’ne dahil edilmiştir. Bu olaydan sonra Riga batı-doğu ticaretinde önemli bir nokta haline gelmiş ve Batı Avrupa ile daha yakın kültürel ilişkiler kurulmasını sağlamıştır.
1297 ve 1330 yılları arasında Riga Piskoposu ve Livonya Düzeni arasında bir çatışma ile başlayan anlaşmazlık Livonya İç Savaşı’na sebep olmuştur.
Reform, Luther'in takipçisi Andreas Knöpken ile 1521'de Livonya'ya ulaşmıştır. 1524'teki Protestan isyanı sırasında Katolik kiliseleri saldırıya uğradı ve 1525'te din özgürlüğüne izin verildi. Protestanlar şehirlerde destek kazandı ve 16. yüzyılın ortalarında nüfusun çoğunluğu Lutheranizm'e yönelmiştir.
Livonya Konfederasyonu’nun, 1558-1582 arasındaki uzun Livonya Savaşı sırasında varlığı sona ermiştir. Livonya Düzeni, 1561'de Vilnius Antlaşması ile feshedililmiştir.
3- Livonya Savaşı Sonrası Letonya Tarihi
Livonya savaşı, Livonya Konfederasyonuna son verdi. Tüm Livonya üzerindeki Muskovit egemenliği tehdidine rağmen; Batılı Hristiyan ülkeler, sonraki 150-200 yıl boyunca bu bölge üzerinde kontrollerini kurmayı başardılar.
Eylül 1557'de Livonya Konfederasyonu ve Polonya-Litvanya birliği, karşılıklı bir savunma ve saldırı ittifakı oluşturan Pozvol Antlaşması'nı imzaladı. Moskovalı Çar Ivan bunu bir provokasyon olarak gördü ve Ocak 1558 yılında 1558-83 Livonya Savaşı'nı başlatan Livonya'nın işgaliyle tepki gösterdi.
2 Ağustos 1560'ta İvan'ın kuvvetleri, Ērģeme Muharebesi'nde Livonya Düzeni'nin son birkaç yüz askerini ve Riga başpiskoposunu yok etti.
1561'de zayıflayan Livonya Düzeni, Vilnius Antlaşması ile feshedildi. Daha önceki Prusya modelini takiben, toprakları Livonya Düklüğü, Kurlandiya Düklüğü ve Semigalya olarak laikleştirildi.
4- Polonya-Letonya Döneminde Letonya Tarihi
Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, Sigulda Kalesi'nde oturan ilk Düklük Valisi oldu. Muscovy; 1582'de Livonya Düklüğü’nün, Polonya-Litvanya kontrolünü tanıdı.
1598 yılında Livonya Düklüğü, Wenden Voyvodalığı, Dorpat Voyvodalığı ve Parnawa Voyvodalığı olarak bölündü.
Düklüğün büyük kısmı Polonya-İsveç Savaşı (1626-29) sırasında İsveç Krallığı tarafından fethedildi ve Altmark Ateşkesi'nde İsveç toprakları olarak tanındı. İngiliz Milletler Topluluğu, başkenti Daugavpils'te olan Wenden Voyvodalığı'nın güneydoğu kısımlarını korudu ve adı Livonya Voyvodalığı olarak değiştirildi. Katolik Hristiyanlık, Livonya veya Latgale olarak bilinen bu bölgede baskın din haline geldi.
5- İsveç Yönetimi Altında Letonya Tarihi
Polonya-İsveç Savaşı (1600-1629) sırasında Riga ve Livonya Düklüğü’nün en büyük kısmı, 1621 yılında İsveç egemenliğine girdi. İsveç yönetimi sırasında bu bölge, bölgenin büyük bölümüne buğday sağladığı için "İsveç Ekmek Sepeti" olarak biliniyordu.
Riga, o zamanlar İsveç İmparatorluğu'nun en büyük ikinci şehriydi. 1632'de İsveç kralı Gustavus Adolphus, Livonya nüfusunun entelektüel odağı haline gelen Dorpat Üniversitesi'ni kurdu. 1685'te Johann Ernst Glück tarafından tüm İncil'in Letonca’ya çevirisi İsveç hükümeti tarafından finanse edildi. Köylerde Letonca konuşan köylüler için okullar kuruldu. Letonya tarihinde bu dönem genellikle "İsveç'in iyi zamanları" olarak övülmektedir.
6- Rusya İktidarlığı Altında Letonya Tarihi
1700 yılında İsveç ve Rusya arasındaki Büyük Kuzey Savaşı, büyük ölçüde Büyük Petro'nun Rusya'nın Baltık limanlarına erişimini güvence altına almak ve genişletmek istediğinden dolayı başladı. 1710 yılında Ruslar, Riga ve Estonya'yı fethetti ve Livonya teslim oldu. Bazı bölgelerde insanların %75'ini öldüren Büyük Kuzey Savaşı, veba salgınıyla birlikte kayıpları artmasına sebep oldu.
1713'te Riga Valiliği kuruldu ve çeşitli idari ve bölgesel reformlardan sonra nihayet 1796'da Livonya Valiliği kuruldu. İsveç, 1721 Nystad Antlaşması ile Livonya üzerindeki iddialarından resmen vazgeçti. Antlaşma, Alman Baltık soylularının mevcut ayrıcalıklarını ve özgürlüklerini kutsallaştırdı. 1772'de Polonya'nın Birinci Bölünmesi'nden sonra Rusya, ilk olarak Mogilev Valiliği'ne ve 1802'den sonra Vitebsk Valiliği'ne dahil olan Livonya Voyvodası'nı kazandı. Bu, Latgalyalıların etnik Letonyalıların geri kalanından kültürel ve dilsel olarak ayrılmasına yol açtı.
1812'de Napolyon'un birlikleri Rusya'yı işgal etti, Mareşal Yorck liderliğindeki Prusya birlikleri Kurlandiya'yı işgal ettikten sonra Riga'ya yaklaştı ve Mesoten Savaşı yapıldı. Napolyon, Fransız ve Polonya himayesi altında Kurlandiya ve Semigalya Düklüğü’nün restorasyonunu ilan etti. Aralık ayında Napolyon'un ordusu geri çekildi.
7- Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Letonya Tarihi
1 Ağustos 1914'te Almanya, Rusya'ya savaş ilan etti. Kurlandiya Valiliği Almanya ile doğrudan bir sınıra sahip olduğundan, hemen savaşa dahil oldu. 2 Ağustos'ta Alman savaş gemileri liman kenti Liepāja'yı bombalayarak hafif hasara neden oldu. 19 Ağustos'ta Alman donanması Užava Deniz Feneri'ni ele geçirmeye çalıştı ancak geri püskürtüldü. Ekim ayında Baltık'taki İngiliz denizaltı filosundan İngiliz denizaltıları Liepāja'ya ulaştı. 17 Kasım'da Alman donanması, Liepāja'yı ve Karosta'nın askeri tesislerini yeniden bombaladı ve yaklaşık 100 binaya zarar verdi.
Birçok Letonyalı, Alman sınırında konuşlanmış Rus birliklerinde görev yaptı ve Doğu Prusya'nın Rus işgalinde yer aldı. Masurian Gölleri Birinci Muharebesi, İkinci Masurian Gölleri Muharebesi ve Augustow Muharebesi'nin ilk muharebelerine katıldılar. Bu savaşlar sırasında Letonya 25.000 asker kayıp verdi.
8- Parlamenter Dönem
Latgale nihayet Ocak 1920'de Sovyetlerden kurtarıldıktan sonra, 17-18 Nisan 1920'de Letonya Anayasa Meclisi seçimleri yapıldı. Letonya'nın nüfusu 1920'de 2.552.000'den 1.596.000'e neredeyse bir milyon düşerken, 150 sandalye için yarışan 50 parti ve aday listesiyle temsil ediliyorlardı. Seçimlere %85'e yakın uygun seçmen katıldı ve 16 parti seçildi. Sosyal Demokrat İşçi Partisi 57, Çiftçiler Birliği 26, Latgalyalı Köylü Partisi 17 sandalye kazandı. 1922 ve 1934 yılları arasında Letonya'da 9 Başbakan tarafından yönetilen 13 hükümet vardı.
15 Şubat 1922'de Letonya Anayasası ve 1922’nin haziran ayında parlamentonun seçilmesinin yolunu açan yeni seçim yasası kabul edildi.
Parlamento döneminde, 1. Hükümet (1922–25), 2. Hükümet (1925–28), 3. Hükümet (1928–31), 4. Hükümet (1931–34) olmak üzere dört seçim yapıldı. Jānis Čakste, Gustavs Zemgals ve Alberts Kviesis seçilen devlet başkanlarıydı.
Sınır Çatışmaları
Letonya-Sovyet Barış Anlaşması, Letonya ile Sovyet Rusya arasındaki doğu sınırını belirlemişti. 1944'ten sonra Abrene Bölgesi'nin bazı bölümleri Rusya tarafından Pytalovsky Bölgesi olarak egemenlik altına alındı. Letonya, 2007 yılında bu topraklar üzerindeki tüm yasal hak taleplerinden vazgeçmiştir.
Letonya, güney sınırını Litvanya ile değiştirmeden korumayı önerdi, ancak Litvanyalılar, şu anda Alman Klaipėda topraklarını kontrol etmedikleri için denize erişim sağlamak istediler. 1920 Ağustos sonu ile Eylül başı arasında Letonya ordusu Litvanyalıları püskürttü. Polonya-Sovyet Savaşı sonucunda Polonya, Letonya ile 105 km uzunluğunda bir sınır elde etti.
Dış İlişkiler
En eski dış politika hedefleri, Sovyet Rusya ve Almanya ile barışı güvence altına almak, uluslararası tanınırlık kazanmak ve Milletler Cemiyeti'ne katılmaktı. Bütün bunlar Zigfrīds Anna Meierovics'in çabalarıyla başarıldı.
Baltık ülkelerinin birlik umudu 1922'den sonra söndü. Bundan sonra Letonya, Baltık Birliği’nin ve Baltık Antantı’nın en etkili savunucusu oldu. 1 Kasım 1923'te Letonya ve Estonya, askeri bir ittifak ve ardından ticaret anlaşmaları imzaladı. Letonya, Rusya ve Almanya ile iyi ilişkiler sürdürmeye çalıştı ve Büyük Britanya'dan daha fazla destek almayı istedi. 1928 yılına kadar Letonya'da 21 yabancı elçilik ve 45 konsolosluk açıldı, bu konsoloslukların bazıları Liepāja ve Ventspils liman kentlerinde bulunuyordu.
Ekonomi
Riga'daki endüstriyel tesislerin restorasyonu ve toprağın çoğunu Alman soylularından Letonyalı çiftçilere devredecek olan toprak reformunun uygulanması meseleleri ile uğraşmak zorunda kaldı.
16 Eylül 1920 tarihli Tarım Reformu Yasası, tüm toprakların %61'ini devralan Devlet Arazi Fonu'nu oluşturdu. 27 Mart 1919'da Letonya rublesi, 1 Ostrüble, 2 Alman Markı ve 1,5 Çarlık Rublesine eşit 1 Letonya rublesi döviz kuru ile tanıtıldı. 18 Mart 1920'de Letonya rublesi tek yasal para birimi haline getirildi. 1923'te Letonya Bankası kuruldu ve 1925'te rublenin yerini lats aldı.
Sovyetler Birliği ile 1927'de ticaret anlaşması imzalandı, ancak yüksek ticaret hacimleri ile sonuçlanmadı. 1920'lerin sonunda Letonya'nın en büyük ihracat pazarları Almanya (%35,6), Birleşik Krallık (%20,8), Fransa, Belçika, Hollanda (%22,9) idi.
9- Ulmanis Diktatörlüğü Altında Letonya
15-16 Mayıs 1934 gecesi, Letonya'nın bağımsızlığının mimarları olan Başbakan Kārlis Ulmanis ve Bakan Jānis Balodis, darbeyle iktidara geldi. Meclis ve anayasa askıya alındı, savaş hali getirildi, tüm siyasi partiler yasaklandı ve basına sansür getirildi.
Ekonomi
Tıpkı siyasette olduğu gibi, ekonomide de yeni Ulmanis rejimi, devlet kontrol ve planlama mekanizmalarını artırmada çok aktifti. 1934'te oluşturulan Ticaret ve Sanayi Odası rejimini, 1935'te Ziraat Odası ve Esnaf Odası ve 1936'da Çalışma Odası izledi. 29 Mayıs 1934'te devlet, kooperatifler ve dernekler üzerinde kontrolü ele geçirdi. Süt endüstrisi, Süt Çiftçileri Merkez Birliği'nin kontrolü altına alındı.
9 Nisan 1935'te, birçok devlete ait sanayi tekeli ve anonim şirket yaratarak yabancı sermayenin rolünü azaltan, devlet kontrolündeki Letonya Kredi Bankası kuruldu. Batılı ülkeler altın standardını terk ettikten sonra, Letonya latsı Eylül 1936'da İngiliz sterlinine sabitlendi. 1939'a gelindiğinde, esas olarak tarım ürünleri tarafından yönlendirilen bir ihracat patlamasının ardından Letonya, Baltık ülkelerinin en zenginiydi ve kişi başına düşen gelir Finlandiya veya Avusturya'dan daha yüksekti. Ancak, Büyük Buhran'dan toparlanma neredeyse on yıl sürdü.
İkinci Dünya Savaşı'nın başlamasından sonra Letonya tam bir tarafsızlık ilan etti. 5 Ekim 1939 Sovyet-Letonya Karşılıklı Yardım Antlaşması, yeni ihracat ve ithalat fırsatları sağladı. 18 Ekim 1939'da Sovyetler Birliği ile yeni bir ticaret anlaşması imzalandı. 15 Aralık 1939'da Nazi Almanyası ile de yeni bir ticaret anlaşması imzalandı.
Dış İlişkiler
Ekim 1936'da Letonya, Milletler Cemiyeti Konseyi'nin daimi olmayan üyesi olarak seçildi. 1935'te Washington'daki büyükelçilik yeniden açıldı ve daha sonra 50 yıllık Sovyet işgali sırasında Letonya Diplomatik Hizmeti için önemli bir merkez olarak hizmet etti.
Münih Anlaşması toplu güvenlik sisteminin başarısızlığını gösterdikten sonra, Letonya 13 Aralık 1938'de mutlak tarafsızlığını ilan etti.
10- İkinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Letonya
Sovyetler Birliği, 23 Ağustos 1939'da Sovyetler Birliği ile Nazi Almanyası arasında Molotov-Ribbentrop Paktı'nın imzalanmasıyla Baltıktaki çıkarlarını garanti altına aldı. Nazi Almanyası'nın girişiminin ardından Letonya 30 Ekim 1939'da; çoğu nesiller boyunca bölgede yaşayan etnik Almanların, yaklaşmakta olan Sovyetler tarafından ele geçirilmesinin ardından ülkesine geri gönderilmesi için bir anlaşma imzaladı.
Letonya, 5 Ağustos 1940'ta Sovyetler Birliği'ne katıldı.1941 baharında Sovyet merkezi hükümeti, işgal altındaki Baltık ülkelerinden Sovyet karşıtı unsurların toplu sınır dışı edilmesini planlamaya başladı. Sovyet işgalinin ilk yılında 35.000 kişi sınır dışı edildi.
Letonya'nın Nazi Almanyası Tarafından İşgali (1941–1944)
Nazi birlikleri, 1 Temmuz 1941'de Riga'yı işgal etti. Alman otoritesinin kurulmasından hemen sonra, Rumbula'da çok sayıda cinayet işlenerek Yahudi ve çingene nüfusunu ortadan kaldırma süreci başladı. 1941 yılının sonunda neredeyse tüm Yahudi nüfusu öldürüldü ya da toplama kamplarına yerleştirildi. Ayrıca Almanya, Avusturya ve günümüz Çek Cumhuriyeti'nden yaklaşık 25.000 Yahudi getirildi ve bunların yaklaşık 20.000'i öldürüldü. Holokost, Letonya'da büyük çoğunluğu Yahudi olan yaklaşık 85.000 can aldı.
11- Sovyetler Dönemi Letonya Tarihi
1944'te, Sovyet askeri ilerlemeleri bölgeye ulaştığında, Letonya'da Alman ve Sovyet birlikleri arasında ağır çatışmalar yaşandı ve bu da bir başka Alman yenilgisiyle sona erdi. Riga, 13 Ekim 1944'te Sovyet Kızıl Ordusu tarafından yeniden ele geçirildi. Savaş sırasında, her iki işgalci güç de Letonyalıları ordularına aldı. 1944'te Letonya topraklarının bir kısmı bir kez daha Sovyet kontrolüne girdi ve Letonya ulusal partizanları başka bir işgalciye karşı savaşmaya başladılar. 160.000 Letonyalı, Almanya ve İsveç'e kaçarak Sovyet ordusundan sığındı.
12- Modern Letonya Tarihi
Komünist rejimde liberalleşme, 1980'lerin ortalarında SSCB'de Mihail Gorbaçov tarafından kurulan perestroyka ve glasnost ile başladı. Letonya'da bu fırsattan yararlanan birkaç kitlesel siyasi örgüt oluşturuldu. Bu gruplar, ulusal bağımsızlığın restorasyonu için ajitasyona başladı.
Letonyalılar, Litvanyalılar ve Estonyalılar, Tallinn'den Riga'ya ve Vilnius’a 600 kilometre boyunca uzanan Baltık Yolu adlı bir insan zincirinde el ele verdiler. Bu, sembolik olarak Baltık devletlerinin birleşik bağımsızlık arzusunu temsil ediyordu.
Tam bağımsızlığa yönelik sonraki adımlar 4 Mayıs 1990'da atıldı. Ocak 1991'de ise komünizm yanlısı siyasi güçler güç kullanarak Sovyet iktidarını yeniden kurmaya çalıştılar. 21 Ağustos'ta, Moskova'daki başarısız darbe girişiminden sonra, parlamento geçiş döneminin sona ermesi yönünde oy kullandı ve böylece Letonya'nın savaş öncesi bağımsızlığını geri kazandı. 6 Eylül 1991'de Letonya'nın bağımsızlığı Sovyetler Birliği tarafından bir kez daha tanındı.
İkinci Dünya Savaşı'ndan önce Milletler Cemiyeti üyesi olan Letonya, bağımsızlığını yeniden kazandıktan kısa bir süre sonra Birleşmiş Milletler'e üye oldu. 1992'de Letonya Uluslararası Para Fonu'na girmeye hak kazandı ve 1994'te Avrupa Birliği ile serbest ticaret anlaşmasını imzalamanın yanı sıra NATO Barış için Ortaklık programına katıldı. Letonya, Avrupa Konseyi'nin yanı sıra Avrupa Birliği ve NATO'ya üyelik adayı oldu. Letonya, Dünya Ticaret Örgütü'ne kabul edilen üç Baltık ülkesinden ilkiydi.
1999 yılının sonunda Helsinki'de, Avrupa Birliği hükümetlerinin başkanları Letonya'yı Avrupa Birliği'ne katılımla ilgili müzakereleri başlatmaya davet etti. 2004 yılında Letonya'nın en önemli dış politika hedefleri olan Avrupa Birliği ve NATO üyeliği gerçekleşti. 2 Nisan'da Letonya NATO üyesi oldu ve 1 Mayıs'ta Letonya diğer iki Baltık Devleti ile birlikte Avrupa Birliği'ne üye oldu.